Bunty są językiem niewysłuchanych.

Martin Luther King

Kłopoty z przystosowaniem się do wymagań rodziców, nauczycieli i opiekunów ma najczęściej dziecko, które potocznie nazywamy „trudnym”. Często w szkole mamy do czynienia z trudnościami dziecka, które nie odkryte w porę nawarstwiają się, dziecko takie bez odpowiedniego wsparcia nauczycieli i specjalistów narażone jest na brak sukcesów szkolnych i niepowodzenia szkolne. Mówiąc krótko, ma niezrealizowaną potrzebę uznania, co najczęściej jest przyczyną np. zachowań agresywnych u dzieci.

Z czasem takie niedocenione przez nauczycieli dziecko zaczyna zwracać naszą uwagę w prowokacyjny lub negatywny sposób właśnie nie stosując się do wymagań dorosłych, zaczyna kłamać lub wagarować. Jeżeli jeszcze dziecko takie nie otrzymuje odpowiedniego wsparcia psychicznego i emocjonalnego w domu rodzinnym potencjalnie może stać się dzieckiem zagrożonym niedostosowaniem społecznym. W grupie tej może się znaleźć zarówno uczeń mało zdolny, jak i wybitnie uzdolniony, uczeń ze specyficznymi trudnościami w nauce(dysleksja), uczeń zaniedbany wychowawczo z trudna sytuacja rodzinną czy uczeń z różnego rodzaju deficytami rozwojowymi bądź z niepełnosprawnością.

Ogólna charakterystyka dziecka zagrożonego niedostosowaniem społecznym:

• Obniżone poczucie własnej wartości;
• Niechęć do wystąpień na forum grupy, niepewność;
• Często mają problemy z nauką, pamięcią i koncentracją na lekcji związane również z nieobecnościami w szkole;
• Często są samodzielne, dobrze zorganizowane, sprytne „potrafią walczyć o swoje”;
• Przejawiają małą wytrwałość i cierpliwość w realizacji zadań, nie kończą ich, zapominają;
• Bywają buntownicze, charakteryzuje je opór wobec nakazów;
• Zdarza się, że dzieci są zdemoralizowane np. w zakresie języka (używają wulgaryzmów), spożywania alkoholu i innych używek (papierosy, narkotyki, dopalacze), wulgarnego stroju, gestów, przywłaszczania cudzych rzeczy;
• Konflikty najczęściej rozwiązują stosując przemoc fizyczną, psychiczną, są impulsywne, skłonne do bójek, niszczenia cudzych rzeczy;
• Trudno zdobyć ich zaufanie, ale potrafią odwzajemnić okazaną im sympatię, zrozumienie, pomoc.

Jeśli zostaną zauważone następujące zachowania należy zwrócić się o pomoc do rejonowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej:

• Nadpobudliwość albo zahamowanie w kontaktach z dorosłymi i rówieśnikami;
• Częste wybuchy złości, lęku, płaczu;
• Trudne kontakty z rówieśnikami-unikanie kolegów albo nadmierne uleganie i podporządkowywanie się ich wpływom;
• Agresję słowną, fizyczną albo autoagresję (samookaleczanie się);
• Skłonność do dokuczania innym, prowokowania kłótni, do kłamstwa;
• Wyraźna niechęć do szkolnych obowiązków i jawny bunt wobec obowiązujących zasad, np. unikanie odrabiania zadań, wagary, próby palenia papierosów, spożywania napojów alkoholowych, przypadki zniszczenia lub kradzieży cudzej własności;
• Brak motywacji do wysiłku, wiary w siebie, niskie poczucie własnej wartości.

Zestaw ww. zachowań, to swego rodzaju sygnał ostrzegawczy dla nauczyciela oraz rodzica, bo dziecko może być zagrożone niedostosowaniem społecznym i potrzebuje naprawdę szybkiej pomocy.

Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym, podobnie jak uczeń z niedostosowaniem społecznym uzyskuje orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego na mocy decyzji Zespołu orzekającego, działającego w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Czym jest orzeczenie o potrzebie kształcenie specjalnego?

Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego jest podstawowym dokumentem w edukacji dziecka z niepełnosprawnością, dlatego też jego zapisy powinny być jak najbardziej precyzyjne. Należy pamiętać, że orzeczenie jest decyzją administracyjną, której wydanie regulują oprócz przepisów oświatowych także przepisy kodeksu postępowania administracyjnego.

Wydanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego odbywa się zawsze na wniosek rodziców/ prawnych opiekunów lub dorosłego ucznia. Placówka edukacyjna nie może wystąpić z wnioskiem o wydanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.

Aby uzyskać orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, pełnoletni uczeń lub rodzice dziecka niepełnoletniego powinni złożyć pisemny wniosek do zespołu orzekającego we właściwej poradni. Poradnie udostępniają gotowe formularze wniosków, które należy jedynie wypełnić. Tylko osoby wskazane powyżej mogą wystąpić z wnioskiem o wydanie orzeczenia. Nie ma prawa uczynić tego żadna placówka oświatowa.

Do wniosku o wydanie orzeczenia należy dołączyć następującą dokumentację:

• wydane przez specjalistów opinie, zaświadczenia;
• wyniki obserwacji i badań psychologicznych, pedagogicznych, lekarskich;
• dokumentację medyczną dotyczącą leczenia specjalistycznego;
• poprzednio wydane orzeczenia lub opinie;
• zaświadczenie lekarza o stanie zdrowia.

Zespół orzekający analizuje złożoną wraz z wnioskiem dokumentację, rozmawia z rodzicami oraz przeprowadza diagnozę dziecka. Jest to przede wszystkim diagnoza psychologiczna, pedagogiczna i logopedyczna, służąca ocenie rozwoju intelektualnego, poznawczego, motorycznego, emocjonalnego i społecznego dziecka. Przeprowadza się ją za pomocą wystandaryzowanych testów.

Dodatkowo zespół orzekający może zwrócić się do przedszkola/szkoły dziecka z prośbą o wydanie opinii o nim, informując o tym fakcie wnioskodawcę. O wydanie takiej opinii może się również zwrócić do przedszkola/szkoły sam wnioskodawca. Przedszkole/szkoła muszą wydać opinię, o której mowa, w terminie 7 dni.

W posiedzeniach zespołu orzekającego, z głosem doradczym, mogą uczestniczyć, za zgodą wnioskodawcy, nauczyciele, wychowawcy, specjaliści prowadzący zajęcia z dzieckiem oraz wskazany przez wnioskodawcę psycholog, pedagog, logopeda, lekarz. Również sam wnioskodawca ma prawo uczestniczyć w posiedzeniu zespołu. W związku z tym poradnia powinna zawiadomić go o terminie planowanego zebrania.

Poradnia musi wydać orzeczenie w ciągu 30 dni od złożenia wniosku (w szczególnie uzasadnionych przypadkach, uwarunkowanych złożonością procesu diagnostycznego, w terminie 60 dni) i w ciągu najbliższych 7 dni przekazać je wnioskodawcy. Od wydanego przez poradnię orzeczenia wnioskodawca może się odwołać do kuratora oświaty, za pośrednictwem zespołu, który wydał orzeczenie, w terminie 14 dni od dnia jego otrzymania.

Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym realizuje podstawę programową kształcenia ogólnego określoną dla poszczególnych typów szkół.

Nauczyciele, którzy uczą dziecko zagrożone niedostosowaniem powinni dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia, w tym wymagania dotyczące oceniania ucznia oraz klasyfikowania go.

Ocena ucznia powinna być zawsze obiektywna i sprawiedliwa, oceniając ucznia powinno się brać pod uwagę przede wszystkim cząstkowe efekty jego pracy.

W pracy z uczniem zagrożonym niedostosowaniem społecznym ważne jest, aby nauczyciele kładli nacisk na rozbudzanie zainteresowań ucznia nauką oraz kształtowanie w uczniu pozytywnej motywacji do nauki poprzez udział w pokazach multimedialnych, wycieczkach, warsztatach i imprezach szkolnych, powinni też stwarzać uczniom możliwość odniesienia sukcesów szkolnych.

W pracy z uczniem zagrożonym niedostosowaniem społecznym nauczyciele powinni stosować się do następujących zasad:

1. a) indywidualizacji nauczania,
2. b) stopniowania trudności,
3. c) pomocy w nauce,
4. d) dominacji wychowania,
5. e) systematyczności,
6. f) metod i form aktywizujących,
7. g) treści kształcenia,
8. h) nauczania zespołowego;

Wskazaniem do pracy z uczniem zagrożonym niedostosowaniem powinno być:

1. Zapewnienie pomocy uczniowi w przygotowaniu go do uczestnictwa w grupie, nawiązywaniu relacji społecznych z rówieśnikami.
2. Ukierunkowanie aktywności ucznia poprzez stwarzanie mu odpowiednich warunków do rozwoju zainteresowań, stosowanie pozytywnych wzmocnień mających na celu podniesienie samooceny i własnej wartości ucznia.
3. Modyfikowanie wzorów zachowań.
4. Włączanie ucznia do zajęć mających na celu radzenie sobie ze stresem i w trudnych sytuacjach, treningu umiejętności społecznych.
5. Wprowadzanie zajęć, które będą alternatywą dla ryzykownych zachowań ucznia i będą odpowiadały jego zainteresowaniom.

Podsumowując muszę stwierdzić, iż praca z dzieckiem doświadczającym wyżej wymienionych trudności stanowi wyzwanie zarówno dla teoretyka jak i praktyka. Często problemy takie przejawiają się w środowisku szkolnym w formie zakłócających zachowań. Zaburzenia zachowania dziecka mogą praktycznie uniemożliwić nauczycielowi pracę z pozostałymi uczniami w klasie. Dlatego też ważna jest rola nauczyciela wspomagającego, gdy u dziecka orzeczone zostanie zagrożenie bądź niedostosowanie społeczne. Takie sytuacje mogą nawet prowadzić do aktów agresji fizycznej skierowanej albo do nauczyciela albo do innych uczniów. Pracując z uczniami doświadczającymi trudności w rozwoju emocjonalnym i zaburzeń zachowania, musimy pamiętać o tym, że „problemy z zachowaniem” nie są tym samym, co „problemy z dzieckiem”. Przyczyny niewłaściwego zachowania mogą być różne. Być może uczeń nie zdołał rozwinąć umiejętności społecznych w takim samym stopniu jak jego rówieśnicy lub ma niską samoocenę i z tego powodu nie potrafi nawiązać dobrych relacji z kolegami. Możliwe, że jago potrzeby są niezaspokojone. Taka sytuacja może dotyczyć dziecka, które dorasta w skonfliktowanej rodzinie lub w dysfunkcyjnym środowisku. Może być też sytuacja, że z powodu deficytów wiedzy poznawczej, niskiego ilorazu inteligencji (ale w granicach normy intelektualnej) oraz zauważenia tego na tle grupy klasowej uczeń stosuje metody agresywne, niewłaściwego zachowania, bo chce zamaskować swoje deficyty. Lub po prostu zwrócić na siebie uwagę w sposób sobie dostępny (nie może zaimponować wiedzą czy umiejętnościami to imponuje siłą lub agresją słowno-fizyczną). Jednakże trzeba pamiętać, że jeśli dziecko jest na tyle niedojrzałe społecznie, że nie rozumie znaczenia słowa „niegrzeczne”, jego zachowanie prawdopodobnie się nie zmieni. Uczeń, który znalazł się w nowym środowisku szkolnym, może zachowywać się niewłaściwie dlatego, że brakuje mu poczucia bezpieczeństwa lub pewności siebie w kontaktach z nieznajomymi dziećmi. Jeśli w ten sposób spojrzymy na problem, to zachowanie, które na pierwszy rzut oka wydawało się nieprawidłowe, może okazać się przyjętą przez ucznia strategią radzenia sobie z trudnościami.

Nauczyciel musi być wzorem dobrego zachowania. W razie potrzeby powinien pokazać uczniowi, jakie postępowanie uważamy za prawidłowe a jakie nie. Na przykład kiedy dzieci grają w „zbijaka” wyrywanie piłki i gonienie za nią czyli elementy brutalnego zachowania są dopuszczalne lecz gdy grupa siedzi i słucha opowiadania, te same zachowania są niestosowne. Zadaniem nauczyciela jest dbanie o to, żeby dziecko znało granice i wiedziało kiedy jakie zachowania są akceptowane a kiedy nie do przyjęcia. Nauczyciel powinien wzmacniać pozytywne zachowania, stale stosować techniki modelowania ponieważ uczeń prawdopodobnie będzie go naśladował i po pewnym czasie pożądane zachowania staną się jego drugą naturą. Kiedy pozytywnych wzmocnień jest za mało, dziecko może zachowywać się destrukcyjnie. Ciągłe wzmocnienia negatywne z czasem podważają zaufanie i szacunek do samego siebie, na skutek czego dziecko może wykazywać przejawy trudności emocjonalnych – unikać angażowania się w jakiekolwiek działania w środowisku edukacyjnym.

Najważniejszą kwestią jednak pozostaje nie zamykanie się na potrzeby dzieci. Szacunek do trudnych zachowań i trudnych „przypadków” i tego, że najistotniejsze jest stworzenie środowiska przyjaznego dla uczniów doświadczającemu trudności w rozwoju społeczno-emocjonalnym i zaburzeń zachowania oraz szukanie takich strategii pokonywania problemów, by indywidualne potrzeby dziecka zostały zaspokojone.

Zuzanna Czarnowska